Η επιστροφή στο σχολείο εκτός από χαρά, μερικές φορές συνοδεύεται και από τρομερό άγχος για κάποια παιδιά. Οι “ανοιχτοί λογαριασμοί” και οι δύσκολες κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των συμμαθητών δημιουργούν ένα εκδικητικό κλίμα που τρομοκρατεί.
Ο ανταγωνισμός του σχολικού περιβάλλοντος και η πίεση από το κοινωνικό/οικογενειακό περιβάλλον βρίσκουν το καλύτερο έδαφος στη φυσιολογική ανωριμότητα και τη συναισθηματική αστάθεια της παιδικής ηλικίας. Η ενδοσχολική βία δεν αποτελεί βέβαια σημάδι μόνο των καιρών μας. Πάντα υπήρχε δίπλα μας, αλλά οι νέες δυνατότητες της τεχνολογίας αλλά και η αδυναμία της κοινωνίας και της οικογένειας να απομονώσουν τα φαινόμενα, οδηγούν σε μια Λερναία Ύδρα διαφορετικών μορφών.
Ο σχολικός εκφοβισμός καραδοκεί παντού και επεκτείνεται σε όλες τις εκφάνσεις της ζωής ενός παιδιού, σε πεδία που θεωρητικά το παιδί θα έπρεπε να απολαμβάνει την απόλυτη ασφάλεια. Από το σχολείο, το φροντιστήριο και τις εκδρομές, μέχρι τα social media και τις κοινωνικές συναθροίσεις, η ενδοσχολική βία είναι πολυμορφική και τις περισσότερες φορές άκρως επικίνδυνη.
Ας τα πάρουμε, όμως, από την αρχή:
- Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός;
Για να χαρακτηριστεί ένα σχολικό περιστατικό ως bullying πρέπει να μιλάμε για μια επαναλαμβανόμενη συμπεριφορά που προκαλεί με πρόθεση συναισθηματική ή σωματική βλάβη σε κάποιον άλλον. Τα μέλη που εμπλέκονται στο περιστατικό δεν χρειάζεται να είναι μόνο δύο, καθώς έχουμε και ομάδες-θύτες ή ομάδες-θύματα, ενώ δεν είναι απαραίτητη και η σχέση εξουσίας-υποταγής ανάμεσά τους. Η εκδήλωση αυτών των φαινομένων εντός του σχολείου συντελεί σε σημαντική υποβάθμιση, ακόμα και εκμηδένιση των δικαιωμάτων των παιδιών, όπως ορίζει η σχετική Σύμβαση του ΟΗΕ, στερώντας κυρίως στο παιδί το δικαίωμα να ζει με ασφάλεια και να αναπτύσσει χωρίς φόβο την προσωπικότητά του.
- Ποιοι τύποι εκφοβισμού υπάρχουν;
- Σωματική βία: έκφραση επιθετικής συμπεριφοράς με τα χέρια ή άλλο μέσο, με στόχο τον εκφοβισμό ή την επίδειξη φυσικής ανωτερότητας. Στη σωματική βία περιλαμβάνονται το σπρώξιμο, οι κλοτσιές, οι μπουνιές, οι σφαλιάρες, οι δαγκωνιές και τα τσιμπήματα καθώς και οποιοσδήποτε άλλος τρόπος προκαλεί φυσικό πόνο στο θύμα.
- Λεκτική βία: αφορά τη χρήση λέξεων που στοχεύουν την εξύβριση, τον εμπαιγμό, τον εξευτελισμό, τη διάδοση ψεύτικης φήμης, την ειρωνεία, τις απειλές, τον εκβιασμό και το κουτσομπολιό.
- Συναισθηματική βία: περιλαμβάνει τη δημιουργία ψυχολογικού κλίματος που κάνει το θύμα να βρίσκεται σε διαρκή απειλή. Βάλλεται κυρίως η ψυχολογία του μέσα από απειλητικές πράξεις/σχόλια, προσβολές, χειριστικές συμπεριφορές, επιθετική κριτική και εξαναγκασμούς για έλεγχο της συμπεριφοράς του θύματος.
- Κοινωνική βία: χρησιμοποιώντας πολλές από τις παραπάνω μεθόδους, η κοινωνική βία στοχεύει στην κοινωνική απομόνωση και τον αποκλεισμό του άλλου ατόμου από τη σχολική ζωή και τις παρέες.
- Σεξουαλική βία: Ανεπιθύμητα αγγίγματα, απρεπή σεξουαλικής φύσεως σχόλια, ομοφοβικές συμπεριφορές, αλλά και διακίνηση πορνογραφικού υλικού εντάσσονται σε αυτή την κατηγορία.
- Ηλεκτρονική βία: ταχέως αναπτυσσόμενη, η τελευταία αυτή κατηγορία βρίσκει το πιο γόνιμο έδαφος μέσα από τη χρήση των Smartphones, tablets, laptops στα social media. Δεν εξαντλείται στο χώρο του σχολείου και μπορεί να κατακλύσει ολόκληρη τη ζωή του παιδιού μέσα από την ανταλλαγή κακοποιητικών ηλεκτρονικών μηνυμάτων, κοινοποίηση προσβλητικών φωτογραφιών/βίντεο/μηνυμάτων σεξουαλικού ή μη περιεχομένου, ενθάρρυνση εκτέλεσης επικίνδυνων για την υγεία challenges, ακόμα και τη δημιουργία ψεύτικων προφίλ στο διαδίκτυο.
Σύμφωνα με έρευνα της Unicef του 2018 ο μισός μαθητικός πληθυσμός 13-15 ετών παγκοσμίως έχει δεχθεί κάποιου είδους σχολική βία. Επιπλέον, το κοινωνικό, συναισθηματικό, σεξουαλικό, λεκτικό και ηλεκτρονικό bullying αυξάνονται στις ηλικίες 11-15 ετών.
- Τα χαρακτηριστικά του θύτη και του θύματος
Τα χαρακτηριστικά αυτά ποικίλλουν και δεν είναι πάντα σταθερά, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε απόλυτα να ταυτοποιήσουμε τους ρόλους αυτούς και να επέμβουμε και έγκαιρα. Έχει ωστόσο παρατηρηθεί πως ως θύτες ορίζονται αρκετές φορές παιδιά που προέρχονται από ασταθές οικογενειακό περιβάλλον, με μειωμένα κοινωνικά αντανακλαστικά λόγω κάποιου τραυματικού γεγονότος και ιδιαίτερα χαμηλή κοινωνική ενσυναίσθηση. Δεν είναι απαραίτητα κακοί μαθητές, δημοφιλείς ή σωματικά δυνατοί. Όπως είδαμε, το bullying έχει πολλά διαφορετικά πρόσωπα και μπορεί να ασκηθεί και από μαθητές… υπεράνω υποψίας.
Τα θύματα είναι συνήθως συμμαθητές τους που παρουσιάζουν ιδιαιτερότητες (εθνικές, φυλετικές, σωματικές) και αποκλίνουν από το μέσο όρο που έχουν στο μυαλό τους ως φυσιολογικό οι θύτες. Τα παιδιά που υφίστανται αυτή την κακοποιητική συμπεριφορά συνήθως δεν έχουν πολλούς φίλους ή αναπτυγμένα κοινωνικά δίκτυα ώστε να μοιραστούν αυτό που βιώνουν, ενώ και οι σχέσεις με τους γονείς τους δεν είναι πολύ ανοιχτές.
- Πώς οι γονείς μπορούν να δράσουν σε περίπτωση εκφοβισμού;
Η οικογένεια είναι το πρώτο καταφύγιο στο οποίο πρέπει να νιώσει κάθε παιδί ασφάλεια ώστε να προστρέξει για βοήθεια. Για να μπορεί όμως να παρέμβει αποτελεσματικά πρέπει να γνωρίζει τα προειδοποιητικά σημάδια που μαρτυρούν τον εκφοβισμό, χωρίς απαραίτητα να περιμένουν το παιδί να κάνει το πρώτο βήμα. Αν παρατηρήσουν λοιπόν ανεξήγητους τραυματισμούς ή φθορές στα πράγματα του παιδιού, ψυχοσωματικές αντιδράσεις όταν επίκειται κάποιο σχολικό γεγονός, παραβατικές συμπεριφορές (π.χ. κλοπή χρημάτων, βία απέναντι σε μικρότερα αδέλφια), σχολική άρνηση, ξεσπάσματα και εσωστρέφεια, πρέπει άμεσα να μιλήσουν ανοιχτά με το παιδί και φυσικά να επικοινωνήσουν με το σχολείο. Σε καμιά περίπτωση δεν είναι σωστό να εκφοβίσουν οι ίδιοι το παιδί-θύτη. Η κοινοποίηση του γεγονότος στο σχολείο το βγάζει άμεσα από την αφάνεια και τη μυστικότητα.
- Προστατεύουμε το παιδί μας
Η δική μας παρέμβαση ως οικογένεια είναι σημαντική είτε έχουμε να κάνουμε με ένα παιδί-θύτη είτε με ένα παιδί-θύμα. Ο ρόλος μας δρα και στις δύο περιπτώσεις προστατευτικά. Στη μεν πρώτη περίπτωση χωρίς να δικαιολογούμε την πράξη του παιδιού που έχει ασκήσει βία, χρέος μας είναι να του δώσουμε να καταλάβει πως το κακό που προκάλεσε είναι αναστρέψιμο και δεν το χαρακτηρίζει εφ’ όρου ζωής. Αρκεί να το βοηθήσουμε να δει με διαφορετική οπτική τα πράγματα. Παράλληλα, διδάσκουμε με το παράδειγμά μας πως όλοι μας είμαστε ίσοι αν και διαφορετικοί και αξίζουμε τον ίδιο σεβασμό. Σε ό,τι αφορά το παιδί-θύμα είναι χρέος μας να κατανοήσει πως ό,τι έγινε δεν έγινε επειδή έφταιξε σε κάτι. Πως έχει δικαίωμα να είναι ο εαυτός του και πως δεν πρέπει να φοβάται να υπερασπίζεται την προσωπικότητά του. Η αυτοεκτίμηση και η αυτοπεποίθηση είναι πάντα τα πιο ισχυρά όπλα στην περίπτωση του εκφοβισμού.
- Τι μπορεί να κάνει το παιδί σαν παρατηρητής του εκφοβισμού;
Πέρα από τις κατηγορίες παιδιών-θυτών και παιδιών-θυμάτων, υπάρχει και η κατηγορία των παιδιών παρατηρητών εκφοβισμού. Στην αυλή, στην τάξη, στην εκδρομή, στα chat rooms, οι συμμαθητές ενός παιδιού που εκφοβίζεται γίνονται καθημερινά μάρτυρες μικρών ή μεγάλων περιστατικών που συνήθως οι μεγαλύτεροι αγνοούν. Ακόμα και αν φοβούνται τα ίδια να παρέμβουν, είναι σωστό να μη μείνουν αδιάφορα. Η μαρτυρία τους στους γονείς τους, ή/και σε δασκάλους και καθηγητές οι οποίοι με τη σειρά τους θα πράξουν τα δέοντα, είναι αρκετή για να κινητοποιήσει τους μηχανισμούς εξάλειψης του φαινομένου.
- Η σημασία της ενσυναίσθησης
Πέρα από τη διαμεσολάβηση για τη θετική επίλυση της διαμάχης χωρίς να στιγματιστεί ούτε το θύμα, αλλά ούτε και ο θύτης, σχολείο και οικογένεια πρέπει να συνεργαστούν ώστε να ενισχύσουν τις κοινωνικές δεξιότητες των παιδιών και να δημιουργήσουν ένα κλίμα εμπιστοσύνης, συνεργασίας και ασφάλειας μέσα και έξω από την τάξη. Η κοινωνική ενσυναίσθηση συμβάλλει στην αύξηση της αυτοεκτίμησης των μαθητών, στη βελτίωση της συναισθηματικής τους νοημοσύνης αλλά και στην ενδυνάμωση των κοινωνικών σχέσεων παιδιών αλλά και ενηλίκων.
Ο σχολικός εκφοβισμός δεν είναι αθώα “πλάκα”, δεν σφυρηλατεί την παιδική προσωπικότητα και δεν αποτελεί υπερβολή μιας υπερβολικά εύθικτης κοινωνίας.
Λίγο πριν το ξεκίνημα της νέας σχολικής χρονιάς, λοιπόν, ας αναλογιστούμε όλοι το μερίδιο ευθύνης που μας αντιστοιχεί ώστε κανένα παιδί να μην αισθανθεί το βάρος να πηγαίνει κάθε μέρα σε ένα σχολείο-τόπο βασανισμού. Ξεκινάμε, λοιπόν, με ανοιχτές συζητήσεις προς τα παιδιά σπάζοντας τη σιωπή. Απλά βήματα που κάνουν όμως την ουσιαστική διαφορά στο να μη νιώθει κανένα παιδί μόνο και αβοήθητο.
Back to view all